Ашыт батыры

Быел халкыбызның яраткан бәйрәме - Сабантуй гадәттәгедән көттереберәк, сагынды­ры­бырак килә.
Аның елдагыча уздырыла торган вакыты - июнь ае - мөселманнарның изге Ураза ае көннәренә туры килде. Хәер, җәй үзенең шифалы җы­лысын алып килергә ашыкмый. Шулай да, то­ра-бара кояш үзенең нурларын мулрак сибә сыман, көннәр дә җылына төште. Җәйге кояш нур­ларына төренеп, изге Ураза гаетен дә билгеләп уздык, артыннан илгә Сабантуйлар килә...
Сабантуй димәктән, хәзер урыны-урыны белән концертка, шау-шулы бәй­­рәм ярминкәсенә, я бул­маса, классик спорт төр­ләре ярышына охшап торса да, борынгы заманнардан килгән гадәт, йола буенча ул беренче нәүбәттә батырлар, җитезләр, уңганнар бәйгесе, игенчеләр бәйрәме. Гомер бакый аның үзәгендә билбау көрәше (татарча көрәш), ат чабышы, шома, биек баганага менү, чүлмәк вату кебек халык уеннары торды. Шулардан иң дәрәҗәлесе, мәртәбәлесе - көрәш. Элек-электән килгән га­дәт буенча, кагыйдә буларак, Сабантуй батыры авылдашларының, тирә-як халкының зур хөр­мәтенә ия. Ә инде Олы Бәрәзә авылыннан Хафиз батыр ("Бәрәзә Хафиз"), Яңа Кырлайдан Рәдис Сәйфуллин, Наласадан Әхәт Закиров кебек, еллар буена тирә-як халкын шаулатып торган атаклы батырларның исемнәре телдән-телгә, дәвердән-дәвергә күчеп, легендага әйләнде.
Әлбәттә, татар илендә батырлар һәрчак булган. Аларның кайберләре турында хәбәрләр, гасырлар аша кичеп, бүгенге көннәргә килеп җиткән. Мәсәлән, XVIII гасыр урталарында Иске Ашыт авылында яшәгән Мәкәләй бине Ак Суфи атлы кеше (Мәкәләй Ак Суфи улы) шундыйлардан. Бәян ителүенчә, ул гаять көчле һәм бик ба­тыр кеше булган. "Хәзер дә Ашытта искедән калган бик калын, хәтсез юан, ике ат көчкә тартырлык имән баганалар бар. Мәкәләй шул баганаларны үзе ялгыз күтәреп утырткан, дип сөйлиләр" дип яза аның турында XIX гасырда яшәгән күренекле илаһиятче, галим Шиһабетдин Мәрҗани. Берәр җирдә туй яки зур җыен булса да, башка мәҗлесләргә дә чакырылып, ул заманының мәшһүр байлары белән аралашып яшәгән. Туйларга барганда, атын калын чи имән агачыннан кисеп бөккән дуга белән җигеп, башкалар туарып ала алмагач: "Без фә­кыйрь кешене игътибарга алмыйлар, атыбызны ту­­гармыйлар, китәм", - дип, мәҗлес иясенә үпкә бел­­дергәч, хуҗалар ялынып, гозер итеп, үзеннән туарта торган булганнар. Эч­­ке мәҗлесләрдә сугыш чыгарып, кешеләрне кый­нап, күп вакытларда аларны киштә ар­кылы таш­лый торган булган. Күрәсең, аңардан байлар­га да эләккәләгән. Сабырлыклары төкәнгәч, Кышкар байларынан Габдерәшид бай (Габдерәшид бине Госман бине Габделкадыйр), туганнары Сәгыйтьләр, Мәмсә авылында бер мәҗлес ясап, аны явыз ни­ят белән чакырып, бал эчертеп исерткәннәр дә сән­дерәгә асып үтергәннәр. Соңында Ашыт суына чыгарып салганнар. Ба­тырның гомере шулай өзелә. Берничә көннән соң, мәете калкып чыккач, Ашыт кешеләре аны Ашыт суы буенда, "авыл асты тегермәне" дип йөртелә торган тегермәннән югарырак, елганың көньягында күмәләр. "Хәзергә чаклы кабере мәгълүм, агачтан чардуган корылган", дип шаһитлый Шиһабетдин Мәрҗани хәзрәтләре аның турында. Бу вакыйга 1756нчы елда, ягъни, моннан 261 ел элек була...
Мөгаен, Казан артында, шөһрәтле Арча, Әтнә якларында Ак Суфи улы Мәкәләй сыман, "типсә тимер өзәрдәй" батырлар хәзер дә бардыр. Аларын - замана батырларын - Сабантуй мәйданнары күр­сәтер, танытыр.