Мылтыктан атып тоткан…

Ашыт балыгы

Элек, революциягә кадәр дә, революциядән соң да, әле мин хәтер­ләгәндә дә, Ашыт елгасы һәм аның кушылдыкларында - инешләрдә ба­лык исәпсез-хисапсыз күп иде. Ашыт бассейнында яшәүче һәр кеше язгы Ашыт балыгыннан авыз итәргә тыры­ша. 60 нчы елларда да әле Югары Кө­ек инешендә, Күлле Киме белән Юга­ры Көек арасындагы инештә чабак, кызылканат кебек балыклар тота идек. Тәнкә балык (пескарь) һәм мүнчи балык (вьюн) инештәге һәр таш ас­тында була иде. Мондый вак балык­лар хәзер инешләрдә юк дәрәҗәсен­дә. Балык уылдык чәчү өчен үргә ме­нә. Ә Югары Көек инешендә ике урында труба-күпер салынган. Аларда су өстән аска, биектән ага. Балыкка менә дигән киртә. Түбән Көек ине­шендә дә мондый труба-күпер бар.

- Бала вакытта (революциягә ка­дәр) Киме елгасындагы түгәрәк сулыкларны алдан буып куеп, суын чиләк белән түгеп бетереп, чиләкләп балык тота идек. Арасында чуртан да очрый иде, - дип сөйли иде минем әти.

- Тын вакытта, Каенсар тегермәне буасында, балыклар көтүе белән күренеп йөриләр иде. Тегермәнче урыс зур-зур балыкларны мылтыктан атып тоткан, - дип искә ала ул ел­ларны Каенсарның Гыйният абый. Кызганыч, тарихи истәлек итеп тә бер генә су тегермәнен дә калдырмадык. Балыкның күп булуы, менә шушы тегермән буаларының күп булуына бәйле булу бәхәссез.

- Сугышка кадәр, Ашытта, башыннан бау белән бәйләп иң өстенә куйсаң, койрыгы җирдә сөйрәлеп баручы чуртаннар бар иде. Тоткан балыкны ат олавына төяп кайттык. Балыкны, кыш өчен кисмәкләргә тозлап куйдык. Бу юллар Атамыш авылыннан элекке укытучы Крупчатников Семен Иванович истәлекләреннән.

Заманында "Үрнәк" колхозында (Олы Әтнә авылы) махсус балыкчы­лар бригадасы булган. Алар Атамыш­тан җәтмәләр белән тоткан балыкны Әтнәгә ат олаулары белән кайтарып, шул балыкны колхозчыларның хезмәт көненә өләшкәннәр.

Мондый мисалларны күп язарга булыр иде. Бүген безне нәкъ шуның киресе, Ашыт һәм аның кушылдык­ларында балык аз булу борчый. Ба­лыкның кимүенә китергән сәбәпләр­нең инде төзәтеп булмаслыклары да, әле төзәтеп булырлыклары да бар.

Ашыт буендагы урманнарны, ту­гайлардагы әрәмәлекләрне бетерү, беренче чиратта чишмәләрнең, саз­лыкларның кимүенә китерде. Инеш­ләрдә, Ашытта шул сәбәпле су азайды. А. Артемьев китабында шундый юллар бар. "Илләт һәм аның кушыл­дыгы Ашытта агачны берәмлөп-берәмләп сал итеп агызганнар" (Список населенных мест по сведениям 1859г, - XIV: Казанская губерния). Димәк, ул чорда да әле Ашыт буенда агач хә­зерләрлек урманнар булган. Хәзер борынгы урманнар урынында - басу-кырлар.

Соңгы елларда көздән сөрелеп калган басулардан агып төшкән ләм елгаларны саектырды. Көчле яңгыр­лардан соң агып төшкән минераль ашламалар, агулы химикатлар, фер­малардан, машина-трактор паркла­рыннан агып төшкән пычрак сулар Ашыттагы те­реклеккә төзәлмәслек яра ясыйлар.

Ашыт бассейны инешләрендә соң­гы елларда төзелгән буалар бар. Бу буаларның булуы киләчәктә балык­ның артуына өмет уята.

Ашыт елгасы урта агымы тугаенда Татарстан Республи­касы Министрлар Кабинеты карары нигезендә заказник оешты. Заказникта вакытлыча аучылык эшләре тыела. Мондагы табигатьне саклау эшен дәүләт үз күзәтүенә ала. Ашыт буе, әле дә, Татарстанның башка төбәклә­ренә караганда, балыкка, кош-кортка, җәнлеккә бай икән. Аларның сыену урыны - Ашыт буе сазлыклары, әрә­мәлекләре.

Ашыт бассейны елгаларында дис­тәләгән төрле балыклар яши. Безнең яклардагы балыклар турындагы мәгъ­лүматларны миңа Дусым авылыннан, мәрхүм Һидият Лотфуллин биргән иде. Ул яшьрәк вакытта бик оста ба­лыкчы булган. Түбән Көек авылында яшәүче ветврач Сафин Фәйзрахман да Ашыт балыклары турында көннәр буе сөйли ала.

Ашытта буе бер метрга җиткән, ә авырлыгы 10 кг булган чуртаннар оч­рый. Элегрәк 18 кг авырлыктагы чур­таннар да тотылган. Чуртан (щука) - ерткыч балык, вак балыклар белән туклана. Ашытның акрын гына ага торган, яр буе суүсемлекләре белән капланган урыннарын ярата. Өсте яшькелт булганлыктан, яр буендагы үлән арасында җылы суда хәрәкәтсез яткан чуртан бөтенләй күренми. Зур чуртаннар балык запасына зыян ки­терәләр. Сирәк-мирәк Ашытта да зур чуртан тоту очраклары ишетелгәләп куя.

Буе 20-25 см, ә авырлыгы 200-300 г булган яссы балык - чабак (плотва) күп очрый. Барлык балыкка да хас булган кебек чабакның сырты караңгы төстә, ә аскы өлеше - көмешсыман ак төстә. Элек ул кечкенә инешләрдә дә күп була торган иде. Елганың тын урыннарын ярата. Үлән, суүсемнәр, вак моллюскалар, балыклар белән туклана. Ә үзе, күбесенчә, чуртанга азык хезмәтен үти.

Кушбаш (головль) елганың тиз ак­кан урыннарында яшәргә ярата. Ашытта 2-2,5 кг авырлыктагы кушбаш­лар очрый. Ул бары тик елга суында гына яши. Су үсемлекләре һәм хай­ваннары, бөҗәкләр, ә зурлары - ба­ка, вак балык, кысла белән туклана. Сырты караңгы-яшел төстә. Өстәге йөзгече, койрыгы караңгы төстә, ә аскы йөзгечләре кызыл төстә. Куш­баш - ерткыч балык, Ашытта күп очрый.

Бәртәс (язь) Ашытта күп яши тор­ган балыкларның берсе. Берәр кило­граммлы балыкларны очратырга мөмкин. Бәртәснең төп азыгы - су үсемлекләре һәм вак моллюскалар. Аның сырты, ян-яклары караңгы, ә ас­кы өлеше ачык төстә. Канатлары кыз­гылт. Иртә язда, чуртан белән бер ва­кытта уылдык чәчә башлый. Тирән урыннарда кышлый.

Ашытның су үсемлекләре белән капланган су асты әрәмәлекләрендә кызылканат (красноперка) яши. Ул 20-25 см озынлыкта, 200-350г авырлыкта була. Бары тик су үсемлекләре белән генә туклана. Башка балыклардан йөзгечләре (канаты) һәм койрыгының ачык кызыл булуы белән аерылып тора. Тегермән буалары булганда кы­зылканатны кечкенә инешләрдә дә күрергә була иде.

Кара балык (линь) ләм һәм үсем­лекләр белән капланган күлләрне үз итә. Ләкин сирәк булса да Ашытның агымсыз, тын урыннарында авыр­лыгы 1 кг, ә озынлыгы 30 см га җиткән кара балыклар очрый. Сырты караңгы-яшел, ян-яклары алтынсыман ял­тырап тора торган яшькелт-сары. Барлык йөзгечләре дә, әйтергә кирәк, балык үзе дә караңгы төстә. Исеме җисеменә туры килеп тора.

Ашытта бик сирәк, ерткыч опты (жерех) балыгын күрергә мөмкин. Авырлыгы 4 кг га, ә буе 60 см га җитә. Сыртындагы, койрыгындагы йөзгечләре караңгы, ә астагылары кызыл төстә гәүдәсенең ян-яклары көмешсыман. Ашытка, кайбер сирәк очрый торган балыклар, язгы ташу вакытында Илләт һәм Иделдән дә күтәрелә.

Элек Ашытта корбан балык (лещ) күп булса, хәзер ул бик сирәк очрый. Ашытта 3 кг лы балыклар очраган. Гәүдәсе яссы, йөзгечләре караңгы төстә. Балыкның өске өлеше караңгы, алтынсыман-сары, ә асты көмешсы­ман ак, тирән сулы тын урыннарда яшәргә ярата. Корбан балык су төбен­дәге төрле бөҗәкләр, моллюскалар, личинкалар белән туклана.

Алабуга (окунь) Ашытта күп очрый. Сирәк очракта гына авырлыгы 1 кг җитә. Ерткыч балык. Вак-төяк балык­лар, хайваннар белән туена. Гәүдәсе яшькелт-сары, сырты караңгы төстә. Астагы йөзгечләре, койрыгы кызыл төстә. Алабуга бик акрын үсә.

Шыртлака (ерш) - авырлыгы 50 г, ә буе 16 см дан артмаган балык. Шыртлаканы чуртан, налим бик те­ләп ашый. Сыртындагы йөзгечләрен­дә чәнечкеләр бар. Чәнечкеләр ерт­кыч балыклардан саклану өчен кирәк. Елга төбендәге вак бөҗәкләр белән туклана.

Ашытта кышкы декабрь-январь салкыннарында да уылдык чәчеп нә­сел калдырган, башка балыкларга бө­тенләй охшамаган жумба (налим) балыгын очратырга була. Аны мунча­ла балык дип тә йөртәләр. Ашытта өчәр килограммлы балыклар очрый. Караңгы-көрән төстәге балыкта ачык төстәге таплар бар. Гәүдәсе лайлалы, кулдан шуып төшәргә генә тора. Жум­ба акрын үсә. Баштагы 2-3 елда елга төбендәге умырткасыз хайваннар бе­лән тукланса, соңрак бака - балык бе­лән тукланып ерткыч балыкка әйләнә. Елга төбендәге таш, тамыр асларына качып ята. Салкын суны ярата, шуңа да җәй көне аз хәрәкәтләнә. Буе 60 см, ә авырлыгы 4,5 кг җитәргә мөмкин.

Ашыт елгасында, оста балыкчы­ларның җәтмәләренә сезонга бер-ике тапкыр елан балык (минога ручьевая) керә. Озынлыгы 10-16 см дан артма­ган, еланга охшаган, озынча, нәзек балык.

Кәрәкә (золотой карась) Ашытта бик сирәк булса да, район террито­риясендәге күлләрдә бик күп очрый, тиз үрчи. Гәүдәсе кыска, түгәрәк, ал­тынсыман-сары төстә. Йөзгечләре караңгы-кызыл төстә. Кәрәкә күл төбен­дәге вак-төяк бөҗәкләр белән тукла­на. Артык зур булып үсми, вак балык. Кәрәкә Ары авылы күлләрендә бик күп. "Кыш көне көтүләре белән күл­дәге бәке авызына җыелалар, хәтта чиләккә керәләр. Балык артыннан күлгә үрдәк, акчарлак күп килә, - ди Арының күл буенда гына яшәүче Ил­гиз абый.

Ашыт кушылдыкларында, бигрәк тә Үртәм елгасының Мари ягыннан агып чыгучы инешләрендә буалар бар. Аларның кайберләренә сазан җибәрделәр. Шушы буалардан чы­гып, сирәк кенә, сазан Ашытка да элә­гә. Азыкка таләпчән булмаган, тиз үсүчән балык.

Ашыт кушылдыкларында, сай гына инешләрдә тәңкә балык (пескарь) яши. Ул ташлы, тиз ага торган инешләрне үз итә. Аны төрле авылда төрлечә атыйлар (ташбаш, комкор­сак...). Мин бала чакта, инештә каз-үрдәкләр коену өчен буа ясыйлар иде. Кич-иртә, буада су тонык бул­ганда, су төбендә көтүе белән йөзүче тәңкә балыклар күренә иде. Хәзер инештә тәңкә балык юк. Сәбәбе - труба-күперләр аша балык уылдык чәчү өчен югары күтәрелә алмый. Булган балык язгы көчле су белән ас­ка агып төшә.

Ашытта яңадан чабакка охшаган, аннан кечкенә балык - җилем балык яки ач чабак (уклея) яши. Алдавыч ба­лык дип тә атыйлар аны.

Безнең якның тиз ага торган инеш­ләрендә, һәрбер таш астында кеч­кенә генә, кулдан бик тиз шуа торган, 10 см дан артмаган эт балыгы яши. Безнең авылда аны мүнчи балык ди­ләр. Алар өч-дүрт төрле була. Урычса вьюн, шиповка, голец дип йөртәләр. Бу җитез балыклар төрле авылда төр­ле исемнәр белән аталалар. Мүнчи балык уылдык чәчү өчен инешнең иң очына кадәр йөзеп менә. Элек Югары Көек инешендә алар шулкадәр күп иде. Үрдәк-казга ашарга да, бала-чага тотарга да җитте. Торба-күперләр аркасында, инешнең матурлыгы - шушы вак кына җитез балыклар юкка чыкты. Ә күпме малай-шалай мүнчине уч белән таш астыннан тотып шатлык хисе кичерә иде! Әйтеп бетергесез!

Үзебезнең як инеше һәм елгала­рында балык күп булсын дисәк, аны төрле ысуллар белән тоту турында гына уйламаска, ә балыкны арттыру, саклау, сулыкларны пычратмау ту­рында да беренче чиратта уйларга кирәк. Ашыт буе балык, кош-корт, җәнлек яшәү өчен чын тыюлык (заказник), оҗмах булсын.

Габдуллаҗан Нигъмәтҗанов,

Югары Көек авылы, фенолог.

Фидаил Кадимов фотосы.